Zonguldak Nostalji Editörü Yüksel Yıldırım Mimarlık Dergisi 2007 Temmuz-Ağustos sayısında yer alan ODTÜ Mimarlık Bölümü Öğretim Üyesi ve Mimarlar Odası Ankara Şubesi Başkanı Nimet Özgönül’ün Zonguldak ve Endüstri yapıları yazısını paylaştı.
İşte o yazı:
"Zonguldak ve endüstri yapıları...
Zonguldak, bölgedeki kömür ve maden yataklarının zenginliği ile var olmuş ve Cumhuriyetin ilanından sonra il olan Anadolu’nun yeni kentlerinden biridir. Kent bir taşkömürü yerleşkesidir; kömür işletmesi ile varolmuş, tesislerin ek servisleri, işletme birimleri ve işçi konutları ile yapılanmış bir sanayi kentidir.
Zonguldak’ın tarihi, bölgenin ve kömür işletmeleri tarihinde önemli bir kişi olan Uzun Mehmet'in 1829 yılında Ereğli ilçesinde taşkömürünü bulması ve 1848 yılında da bölgede kömür işletmeciliğine geçilmesi ile başlar. 1930'larda Zonguldak şehir merkezi Ereğli kazasına bağlı, Karadeniz sahilinde “ahşap iskelesi” olan bir koydur. İskele ve çevresi Tersane-i Amire’ye -Devlet tersanesine- bağlı, bahriye subay ve askerlerinin görev yaptığı az sayıda birimin olduğu bir yerleşim alanı olarak tanımlanmaktadır.(1) Kömür üretiminin başlamasından sonra, kısa zamanda şehir merkezi haline gelen Zonguldak, kömür ocaklarının açılması ve ocaklar etrafında gerekli servis ve destekleyici birimlerin eklenmesiyle gelişmiştir.
Kaynaklardan 1848 yılı öncesi bölgede küçük ölçekte üretiminin yapıldığı, buna paralel olarak da havzada sınır tespiti ve kömür rezervinin belirlenmesi çalışmaların sürdürüldüğü, 1840 tarihi öncesinde ise bölgede Kozlu iskelelerinin varlığı ve Kozlu’da maden ocaklarının çalıştığı, Ereğli’de kömür madenlerinin bulunduğu anlaşılmaktadır.(2)1840’li yıllarda başlayan taş kömürü üretimi 1850’den sonra hızlanınca, kömür yükleme iskeleleri çevresinde başlayan madencilik ve buna ait yapılanmalar, yeni açılan kömür ocakları ile birlikte bu ocaklar etrafındaki yeni yerleşimlerle kömür havzası ocaklar etrafında gelişerek büyümüştür.
1850 Kırım savaşı esnasında havzada ilk taşıma projesi olan demiryolu İngiliz uzmanlar tarafından yapılmıştır. Savaş esnasında Fransız ve İngiliz donanmasının tüm kömür ihtiyacı da bölgedeki havzadan karşılanmıştır. 1860’ların sonlarında raylı sistem, kömür akıtma kanalları yenilenmiş ve bu yenilemelere ek olarak yeni raylı sistemler inşa edilerek tesisler ve mekanik kömür taşıma donanımları gelişmiştir.
1890’da Fransız, Belçika, Alman ve İtalyan şirketleri havzaya yerleşir. 1896 yılında, uzun yıllar Zonguldak’ta kalan Fransızların “Ereğli Şirketi Osmaniye”si, bölgeye mühendis ve teknik elamanlar getirerek, havzada demiryolları ve limanlar kurar. Bu dönemde Havza’da Ruslar ve yerli Ermenilerle, Rumların şirketleri de bulunmaktadır.
Dünyada kömürün öneminin artmasıyla Zonguldak Kömür Havzası’nın da önemi artmış, üretim ve ihracat artarken sadece Zonguldak ve çevre köylerden değil yakın illerden gelen insanlar da Zonguldak’ta yerleşmeye başlamıştır. Kent havzaya yerli ve yabancı sermayenin girişi ile göç alarak büyük bir yerleşim alanına ve sanayi bölgesine dönüşmüştür.
Doğal kaynakların yönlendirdiği bir ekonomik yapıya sahip olan kent, yeraltı kaynakları açısından ülkenin en zengin illerinden biridir. Bu zenginlik yerüstüne inşa edilen değişik dönem yapılar ile fiziksel olarak da zenginleşmiştir. Bu nedenle, bölge ve kent her dönemde gelişmiş Emperyalist ülkelerin çekim noktası olmuştur. 1914 yılında I. Dünya Savaşı ile birlikte Almanlar kömür havzasının yönetimini ele almış, aynı zamanda bir Alman albay, Harp Akademisi Merkezi’ni yöneterek ülkenin her kolunda kendi yapılanmalarını da oluşturmaya çalışmışlardır. Değerlerinden dolayı bölgenin yönetimi sürekli değişkenlik göstermiş, 1848 yılında ilk kömür ocağının açılması ile birlikte değişik kurumlar yönetimde bulunmuştur.(3)
Osmanlı İmparatorluğu ve I. Dünya savaşı sırasında gelişmiş ülkelerin hedefi olan bölge, Cumhuriyetin ilanı ile bağımsızlığın ve kalkınmanın temel kaynaklarından biri olarak ele alınmış ve ulus devletin modernleşme ve kalkınma projesine dönüşmüştür.
Cumhuriyetin yeni kadroları bölgeye, maden işçilerine dönmüş ve yöre insanına sahip çıkmışlardır. 1935’lere gelindiğinde daha ciddi atılımlar içine giren genç Türkiye Cumhuriyeti, devlet adına şirketler kurmakla işin yürüyemeyeceğini görünce, sanayinin geleceği için kesin çözümü, 1940 yılında bütün kömür havzasını devletleştirmekte bulmuştur. Bu dönüm noktasından itibaren Zonguldak Maden Ocakları, devlet eliyle tasarlanan ve doğrudan doğruya bütün Türkiye’ye kaynak aktarmaya başlayan bir sanayi bölgesi olmuştur.
Cumhuriyetin ilanı ile birlikte planlı yerleşme düzenine geçen kentte ve bölgede 1924 yılından itibaren kömür ocaklarına bağlı olarak değişik nitelikte ve ölçekte sanayi tesisleri inşa edilmiştir. (4)
Bugün havza 11.150 km2si karada, 2.200 km2si de denizde olmak üzere 13.350 km2lik bir alanı kapsamaktadır.
Ulus-devlet kapsamında sanayi ve madencilikle gelişip belli bir uygarlık düzeyine erişen Cumhuriyet kenti Zonguldak, yeni neo-liberal politikalar ile sanayisizleşme sürecinden öncelikle etkilenerek gücünü ve kimliğini hızla yitirmeye başlamış, Cumhuriyet’in ilke ve hedefleriyle yaratılan kent başlangıçtaki planlı ve ilkeli gelişiminin ardından son yıllarda sanayideki gerileme ile birlikte bugüne kadar üretilmiş olan ve var olma nedeni olan tüm unsurları, kurumları ve onların üretmiş olduğu sanayi mirasını terk ederek “varoluş değerlerini” ve dolayısıyla kendini yoketmeye başlamıştır.
Çağdaş koruma yaklaşımları kapsamında bugün sanayi dönemine ve üretim kültürüne ait kalıntılar ait oldukları dönemin bilimsel, teknolojik, mimari, estetik, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtmalarından dolayıendüstri / sanayi mirası olarak tanımlanmaktadır. Bu kalıtlar üretim, ulaşım ve kamusal hizmetlere (elektrik üretimi, altyapı, vb.) ait mimari yapı ve makineler ile buralarda çalışan insanlar için planlanmış toplu konut, eğitim ve dini yapıları gibi sosyal, kültürel mimari çevrelerden oluşmaktadır.(5)
Tanıklık ettiği döneme ait üretim teknik ve süreçlerinin bilimsel, teknolojik, mimari ve estetik özelliklerini sunan, döneminin fiziksel, sosyal, kültürel ve ekonomik yapısını yansıtan sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan bu alanlar ve yapılar korunması gerekli kültür mirasıdır.
Avrupa Konseyi Bakanlar Kurulu, teknik, endüstriyel ve bayındırlık alanlarındaki mirasın Avrupa’nın tarihsel mirasının ayrılmaz bir parçası olduğunu hatırlatarak; bu mirasın, özel karakteri dikkate alınarak uygun önlemlerle korunması ve muhafaza edilmesi için Üye Devletlere şu tavsiyelerde bulunmaktadır. (6)
Teknik, endüstriyel ve bayındırlık alanlarındaki mirasın belirlenmesi, incelenmesi ve bilimsel bakımdan çözümlenmesine elverişli önlemler alınmalı ve bu önlemlerin uygulanması izlenmelidir;
Bu mirasın kendine özgü özelliklerine uygun olarak, korunmasına ve muhafazasına ilişkin yasal önlemler alınmalıdır;
Teknik ve endüstriyel alanlardaki miras konusunda halk daha fazla bilgilendirilmeli; bu bilginin güçlendirilmesi; turizmin geliştirilmesine özel önem verilmelidir.
Koruma konusunda dikkat edilmesi gereken hususlar konusunda ise aşağıdaki tavsiyelerde bulunmaktadır:
1. Korumaya yönelik olarak:
Yasal önlemler almak;
Gelecekte araştırmalar için rezerv alanları temsil eden boşaltılmış endüstriyel arazilere dair bir arazi politikası belirlemek;
Bölgesel düzeyde pilot araştırma ve koruma programları başlatmak.
2. Teşvik unsurları sağlamaya yönelik olarak:
Vergi teşvikleri aracılığıyla işletmelerden destek alınması çabalarını artırmak;
Bu mirasın değişik alanlarında çalışmalar yapan kurumların bu çalışmalarını güçlendirmek.
Endüstri mirası konusunda halkı bilinçlendirmeye dönük önlemleri ise şu şekilde sıralamaktadır.
1. Üniversite ya da belirli meslek dalları düzeyinde bu alanda uzman eğitimini teşvik etmek;
2. Aşağıda belirtilen konularda bilgi sağlamak ve halkı bilinçlendirmeye yönelik özel kampanyalar düzenlemek:
18. yüzyılın sonundan itibaren enerji kullanımındaki yenilikler üretimde sosyal, teknolojik ve ekonomik yönden hızlı bir değişime neden olmuş; bu değişim daha sonra sanayi devrimi olarak adlandırılan ve bütün insanlığı etkileyen ve etkileri günümüze kadar ulaşan tarihi bir dönemin başlangıcı olmuştur. Günümüzde kentler, Sanayi Devrimi ile bugünkü niteliğine bürünme yolunda önemli bir dönemeç kat etmiş ve son tahlilde kapitalizmin de en önemli “uygarlık” göstergelerinden biri olmuştur. Bu uygarlığın somut verileri ve mimarlık kültürünün birer mirası olan sanayi yapıları da korunması ve kamu yararına değerlendirilmesi gereken kültür varlığı değerlerimiz arasındadır. Bu konuda tüm kurum ve kuruluşların, Cumhuriyetin kurumsal yapılarına ve bunun fiziksel yansıması olan alan ve yapılarına sahip çıkması gerekmektedir.
NOTLAR
1. Zaman, 2004; 14.
2. Zaman, 2004; 25.
3. Bunlar:
Hazine-i Hassa (Evkaf Nezareti ) yönetimi (1848 -1854)
İngiliz (Galatalı Sarraflar) Kömür Kumpanyası işletmeciliği (1849 -1854)
Kırım Savaşı (Geçici İngiliz) yönetimi (1854 -1856)
Hazine-i Hassa ( Evkaf Nezareti ) yönetimi (1856 -1865)
Bahriye Nezareti Yönetimi (1865 -1908)
Nafıa Nezareti Yönetimi (1908 - 1909)
İktisat Vekaleti Yönetimi (1920 -1940)
TKİ Yönetimi (1957- 1984)
TTK Yönetimi (1984-)
4. Süreç incelendiğinde şu önemli tarihler ve yapılar, tesisler görülmektedir (7 Haziran 2007)
Zonguldak'ta Ereğli Kömürleri İşletmesi kuruldu, 1924.
Zonguldak somikok fabrikalarının temeli atıldı. Kömür yıkama fabrikasının açılışı yapıldı, 1934.
Zonguldak Türk Anrasit Fabrikası işletmeye açıldı, 1935.
Filyos - Çatalağzı demiryolu hattı işletmeye açıldı, 1936.
Ereğli Kömürleri İşletmesi Devletçe satın alındı, 1936.
Karabük Demir Çelik Fabrikası kuruldu, 1937.
Çatalağzı- Zonguldak Demiryolu hattı işletmeye açıldı, 1937.
Kozlu Kömür İşletmeleri devletleştirildi, 1937.
Çatalağzı- Zonguldak demiryolu ulaşıma açıldı, Ekim 1937.
Karabük Demir Çelik Fabrikası Kuvvet Santrali, birinci Kok Fabrikası ve yüksek fırınları, "Şaküli Boru Fabrikası" hizmete girdi, 1939.
Karabük Demir Çelik Fabrikaları Haddahanesi hizmete girdi, 1940.
Etibank tarafından Zonguldak Çatalağzı Termik Santrali’nin yapımına başlanıldı, 1941.
Ereğli ve köylerinde yaşayan erkeklerin Zonguldak Kömür Havzası’ndaki maden ocaklarında çalışma zorunluluğu sona erdi, 1942.
Zonguldak- Kozlu demiryolu ulaşıma açıldı, 1943.
Ereğli Limanı’nın temeli atıldı, 1945.
Zonguldak Filyos Ateş Tuğla Fabrikası’nın temeli atıldı, 1945.
Çatalağzı Elektrik Santrali hizmete açıldı.1946,
Filyos Ateş Tuğla Fabrikası üretime başladı, 1949.
Karabük Demir Çelik Fabrikaları’nda ikinci yüksek fırın hizmete girdi, 1952.
Çatalağzı Termik Santralde 2. ünite hizmete girdi. 1956.
Zonguldak Limanı açıldı. 1957.
Ereğli Demir Çelik Fabrikaları A.Ş kuruldu. 1960.
Karabük Kok Fabrikası hizmete açıldı. 1962.
Kardemir 3 Kok Fabrikası ve 3 yüksek fırını hizmete açıldı. 1962.
Ereğli Demir Çelik A.Ş kuruldu. 1965.
5. 2003, The Nizhny Tagil Charter for the Industrial Heritage.
6. 1990, Recommendation No:R(90)20.
KAYNAKÇA
1981, “Zonguldak” maddesi, Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayınları, İstanbul, C:10, ss.7709-7794.
1990, Recommendation No.R(90) 20, On the Protection and Conservation of the Industrial, Technical and Civil Engineering Heritage in Europe, Council of Europe,13 Eylül 1990.
2003, The Nizhny Tagil Charter for the Industrial Heritage, TICCIH, Haziran 2003.
Cemal, A. 1932, Kastamonu ve Zonguldak, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul.
Oskay, Ülgen, 1983, Geçiş Dönemi Tipi Olarak Zonguldak Kömür Havzası Maden İşçisi, Ticaret Matbaacılık, İzmir.
Öktem, Sezen, 2006, “Karabük Demir Çelik Fabrikaları ve Yerleşkesi”, Bülten (Dosya 03), Sayı: 45 (Kasım 2006), ss.28-35.
Quataert, D. 1999-2000, “Zonguldak Maden İşçilerinin Hayatı, 1870-1920: Başlangıç Niteliğinde Bazı Gözlemler”, Toplum ve Bilim, sayı: 83, ss.80-91.
Zaman, Ekrem Murat, 2004, Zonguldak Kömür Havzasının İki Yüzyılı, TMMOB Maden Mühendisleri Odası, Ankara.
Nimet Özgönül
Öğr. Gör, ODTÜ Mimarlık Bölümü, Mimarlar Odası Ankara Şubesi Başkanı-(Temmuz-Ağustos 2007-Mimarlık Dergisi-336)"
Zonguldak Nostalji
